hoe lang en hoe ver: april 2011

maandag 25 april 2011

Bunter in de tropen X

De zonovergoten cacao-boomgaard van de bribri-Indianen, midden in het woud. Foto BUNTER

Van gepeperde Goden- drank

tot Hollandse chocoladereep

Vandaag, donderdag 13 november, hadden we een geweldig leerzame dag met gids Wendy, die 10 x zo goed was als Melchi, veel beter Engels/Amerikaans sprak en ons inleidde in de traditionele cacaobereiding en -planterij van de Bribri-indianen die we nog gaan bezoeken, hoera!

Onze gids Wendy, dus. Foto Bunter

Die Wendy, wat een schatje; ze wijdde ons helemaal in in de cacaoteelt en –bereiding, ontdekt op onbekende manier door de Olmeken (ik denk per toeval (serendipiteit net als broodbakken, thee fermenteren, bierbrouwen en tabaksblad fermenteren), doorgegeven aan de Azteken en aan de Maya’s, waarbij de A. afhankelijk waren van de M. omdat de cacaoboom niet in de bergen groeit, maar als schaduwminnaar wel in de laaglanden. Daarom, om hun Godenspijs (theobroma) veilig te stellen voerden de A. fel oorlog om gebied met de M. Meer dan 2000 jaar oud is de cacaobereiding.

Assistent Roldolfo. Foto BUNTER

Ine heeft twee affiches gefotografeerd, waarop alle details staan van twee weken fermenteren, inwerken van zetmeelomzettende bacteriën, drogen 2-3 weken, roosteren op 100 graden Celsius en dan verpulveren en tot poeder ‘crushen’ in een stenen, rechthoekige vijzel.

Assistent Rodolfo gebruikt zoiets als de oude gehaktmolen van mijn vader om de gepelde bonen tot fijn poeder te malen. We gingen door het woud en over dezelfde brug van Tirimbina naar de cacaoplantage midden in het bos, waar onder de schaduw van de hoge balsabomen de cacaobomen stonden.

In de marge: Ik mag ook de cacaobonen malen met een dikke steen op een soort vijzel en intussen presenteert Wendy me de zaden van een plant met donkerrode, pluizige vruchtdozen.

Bunter in actie in de cacao-keuken. Foto Ine

Ik steek de zaden in mijn mond, maar ze leveren een felrode kleurstof ritueel in gebruik om bij het cacaodrinken op je gezicht te smeren. De plant heet in het Indiaans Achote en in het Latijn Anato anata.[Annato annata]

Achote-zaaddozen

Ze wees ons op de wenteltrapverdeling van bladeren aan de stengel van een wilde gember .

De wilde gember met de wenteltrapbladverdeling. Foto Bunter

Ze wees ons een Morpho-vlinder en twee fukkende duizendpoten, die enkel 100 pootjes hebben, terwijl de centipede (de honderdpoot itt de millipede, duizendpoot), maar 50 pootjes heeft. En ze vertelde ons ook over de rode kikker met de blauwe pootjes, die in bromelia’s leeft. Mam legt haar eitjes in de humuslaag op de bodem . Als de larfjes uitkomen worden ze op de rug van pa of ma naar boven in de boom gebracht en in het water van een bromeliarozet losgelaten om zich daar tot kikkervisjes en kikkertjes te ontwikkelen. De theobroma is een stambloeier op oud hout met hele [kleine, witte] piepbloemetjes. Hele kleine vliegjes uit het dode rottende blad op de grond rond de cacaobomen bestuiven die bloemetjes. Na twee dagen niet bestoven? Jammer dan, bloemetje verwelkt, valt af. Wel bestoven en dat is maar 3 procent van de 3000 bloemetjes per jaar op de stam van één boom, ontwikkelt zich de vrucht in 6 maanden.

Piepkleine bloemetjes op de stam van de cacaoboom. foto Bunter

De cacao-peul: deze is nog niet rijp. Foto Bunter.

Een zeer dikwandige gele peul, pod op z’n Engels, met zaden in een witte, vettige zooi. Een boom levert 40-50 pods per jaar en dat is genoeg voor twee kilo pure cacaopoeder. Theobroma bloeit het hele jaar door en de piek valt met iets meer vruchten tussen juni en december. Vochtige grond, schaduw en temperaturen tussen 25 en 30 graden constant. De zaden waren het eerste geld van de Indianen, 3 zaden voor een kip enz. Ze noemt een hele prijslijst. En dan komt het procedé waarvan Ine de plaat heeft gefotografeerd. Daar kan ik kort over zijn, net als over de historie en verspreiding van de cacaoteelt en chocoladeconsumptie. Eerst drie weken fermenteren, dan plusminus 2 weken goed drogen in de zin; dan roosteren van de zaden en de schillen van het zaad afhalen en vervolgens malen of in een vijzel heel fijn wrijven. Heet water erover van grote hoogte, vanaf het hoofd van vrouwen tot op de grond om zoveel mogelijk schuim te krijgen.

Toevoegingen zijn: peper cayenne beetje, kaneel, suiker, kruidnagel en vanille-essence. Kruidnagel en kaneel zaten niet in het originele recept, maar zijn later toegevoegd. De Spanjaarden vonden het niet lekker, te bitter, maar Herman Cortez nam de cacaozaden wel terug naar Spanje mee om bomen vol geldzaden te verbouwen – de geldwolf – en dat mislukte.

Het recept van een Godendrank uit het oerwoud. Foto Ine

Zonder toevoegingen is het drankje het lekkerste. De Indianen kenden geen chocoladerepen. Die werden in Engeland en Nederland ontwikkeld ( Van Houten +- 1840) door toevoeging van lecitinevet uit soja en suiker. De oorspronkelijke naam van de godendrank der Indianen voor strijders, priesters en royalty was ‘cacawa’, wat ‘bitter water’ betekent. De Spanjaarden verstonden ‘poepwater’ door dat ‘caca’ natuurlijk. Een mooie uitleg: in cacaodrank zitten zeer veel gezonde dingen, ondermeer theobromine, dat de serotonineproductie in de hersens stimuleert, vitamines, mineralen, you name it.

Een mooie toekan in de boom. foto BUNTER

Een van de vele Costaricaanse gifkikkertjes. Foto BUNTER

Een groene leguaan als een draak in het woud. Foto BUNTER

We gaan terug met Wendy en zien bij het verlaten van Tirimbina 1 grote tweetenige luiaard hoog in een boom bewegend, 1 mooie toekan, vol in beeld in mijn kijkertje, een dikke leguaan, heel lange staart, wevervogels, Jezus (Christ)-lizzards op en onder een hek van gaas. Kortom, Wendy, die haar masters dit jaar doet in eco-toerisme, is een kei. Ik hoor van Sandra nog een mooie Spaanse woordspeling: Arroz con pollo versus Arroz con polla, wat ‘penis’ betekent. (die is voor mijn Eduardo, ha ha) En ook valt me de naam in van de Indonesische stinkvrucht uit de tropen, onbekend in de America’s: doerian.

De woeste raftrivier: de dapperen net gemist. foto BUNTER

Een prachtige witte orchidee met omhoogwijzende lip, versierd met subtiele streepjes, op een afgevallen boomtak. foto BUNTER

We brengen de rafters weg om ongeveer half twee en gaan bij terugkomst de do-it-yourself-trail lopen rond dit fantastische hotel. Gezien: witte orchidee met streepjes op de omgekeerde naar boven wijzende lip. 4-5 groenzwarte kikkertjes, heel duidelijk in het woud en voor de rest was de trail een zooitje ongeregeld. We zien onze rafters over de rivier voorbijkomen.

Vanavond eten we (Arroz con vegetales; soppa con mariscos (zeevruchten) bij een goed restaurant met het woord ‘lindo’ in de naam. Het is er erg lawaaierig met vlagen door voorbijkomende knettermotoren en soundchecks voor een popfestijn op een aangrenzend plein. 23.16 uur Amen.
BUNTER

Tot slot: nog een vlammend rode bloem uit het woud. Foto BUNTER

Welkom, welkom, lieve mensen: lees en huiver (van genoegen, natuurlijk

Pasen op zijn Chinees

复(fù)活(huó)节(jié) 快(kuài)乐(lè)
Vrolijk Pasen staat hierboven in het Chinees en met deze mooie wens, die wel erg laat komt dit jaar met die extreem vroege Pasen op 23 maart, verwijs ik natuurlijk naar de natte Paaswake die mijn vrouw en ik in 2006 meemaakten in ons hotel in Hong Kong. Het is nog steeds geen uitgemaakte zaak: was de waterafvoer van de douche inderdaad te krap of heb ik te lang die toepasselijke aria gezongen uit ’Das Land des Lächelns’ van Franz Léhar, een van de lievelingsoperettes van mijn moeder zaliger over China, het land van de glimlach?

Pesach, Pascha, Pasqua, Paques, Pasen, Easter, Ostern en ga zo maar door: elke taal heeft een naam voor dit centrale mysteriefeest van het christendom. Zelfs het Baskisch: Basko. En het Schotse Gaelic: Càisg. En dus ook het Mandarijn Chinees: je hoort foe-chwoho-dziejèhè. Vrolijk klinkt als ‘kwajluh’, met de ‘u’ van ‘blut’.

Letterlijk vertaald: weer-leven-feest. Op de bijgaande stillevende foto heb ik de karakters op klassieke wijze onder elkaar gezet: het langste rijtje moet het eerst gelezen worden en dan het kortere rijtje links. Vooral over het huó-karakter valt iets te vertellen.

De linkerkant laat drie druppels water zien en het centrale rechterdeel een vierkant blokje voor mond en er wordt iets uitgestoken uit die mond naar boven. Dat kan dus alleen maar een tong zijn. Het Chinese woord voor tong is ‘shé’ met dit karakter: 舌. Drie druppels water op een tong is dus ‘leven’ en als je midden in een van de Noord-Chinese woestijnen staat, kun je je daar wel iets bij voorstellen. Zo kun je de betekenis van het karakter onthouden, maar de stap naar het woord, de uitspraak is in dit geval veel moeilijker: huó (chwoho, tweede toon). Misschien dat het rechterdeel shé ooit anders geklonken heeft en de verwijzing naar de uitspraak dus verloren gegaan is. Grappig is wel, dat ik bij mijn speurtocht rond dit karakter een oude betekenis vond: ‘het geluid van snelstromend water’. Nou, ook dit onderdeel van het Chinese begrip Pasen is toepasselijk: snelstromend water over de rand van de douchebak in dat hotel in Hong Kong.

Tenslotte: de eerste twee karakters van het Chinese Paaswoord, fù-huó worden ook gebruikt voor het werkwoord ‘reanimeren’. En zo is Pasen in China het re-animeerfeest.
Dat Chinezen überhaupt iets over Pasen te weten kwamen, moet toegeschreven worden aan de orde van de Jezuïeten, die al in de zestiende eeuw pogingen deden om Zuid-Oost-Azië tot het christendom te bekeren. Zo trok de Spaanse Jezuïet Juan Bautista Ribeira in 1568 vanaf de Portugese handelspost Macao het binnenland in zonder ook maar enige kennis van de taal, de cultuur en in zijn westers klofje van die tijd. Hij vertrouwde enkel op Gods genade, zo schreef hij later aan zijn overste. Ribeira bereikte helemaal niets, kreeg geen enkel contact met de bevolking en keerde na drie jaar diep teleurgesteld terug. Zijn conclusie was: als Gods genade niet hielp, dan was het hoog tijd voor soldaten. Twee Italiaanse Jezuïeten, Matteo Ricci en Michele Ruggieri deden in 1583 een tweede poging in de buurt van Macao. Zij kenden de taal en kleedden zich aanvankelijk als boeddhistische monniken. Zij maakten wel contact en werden vriendelijk ontvangen, maar waren later gedwongen om echt zijden Chinese gewaden te gaan dragen met speciale hoeden op om achterdocht bij de autoriteiten weg te nemen en te kunnen converseren in de betere kringen. Ze maakten zelfs gebruik van draagstoelen. Het christendom is nooit aangeslagen in China vanwege de enorme cultureel kloof die er gaapte.

De Amerikaanse sinoloog David Porter heeft de eerste goed gedocumenteerde ontmoetingen tussen Oost en West in de zestiende eeuw beschreven in zijn boek ‘Ídeographia, The Chinese Cipher in Early Modern Europe’ Daaraan heb ik ook de historische details ontleend.
David Porter, Ideographia, 2001, Stanford University Press, Stanford Californië, ISBN 0-8047-3203-5
Rick Harbaugh, Chinese Characters, A Genealogy and Dictionary, Yale University Press.

Wat is tijd?

“Als je ervan uitgaat dat de aarde van west naar oost draait, zodat de draaiing van de aarde als het ware wordt ingehaald en je terechtkomt in een land, waar de zon op macroniveau eerder opgaat, zodat het daar later is.”
Zo heb ik het neergeschreven in mijn dagboekaantekeningen van 15 april 2006 naar aanleiding van de vlucht Frankfurt-Hong Kong. Je vliegt naar het verre Oosten, naar China. Daar komt te zon veel eerder op, dus is het er veel later. Telkens als ik dit korte zinnetje lees en probeer te begrijpen, vallen mijn hersens in een knoop. Hoe kan het nu ergens later zijn, als er de zon net eerder opkomt? Je bent geneigd te denken: Dan moet het daar ook vroeger zijn natuurlijk. Wat een raar fenomeen is tijd eigenlijk?, dacht ik in het vliegtuig er gelijk achteraan en toen begreep ik er helemaal niets meer van.
Nu, weer ruim twee jaar ouder en wijzer, denk ik dat de clou in de richting zit waarin de aarde draait om zijn eigen as. De aarde draait in oostelijke richting, vandaar : ex oriente lux, in het oosten komt schijnbaar de zon op, niet omdat de zon in een soort zonnewagen rond de aarde draait of getrokken wordt met paarden, maar omdat de aarde zelf draait naar het oosten toe.
Oké, daar komt in China de zon op. Bij ons nog niet, want wij wonen veel verder naar het westen. Bij ons is het nog donker, maar vanwege de draairichting van de aarde komt de zon uiteindelijk ook onze kant op. Bij het eerste hanengekraai in onze contreien, staat de zon natuurlijk al veel hoger aan de hemel in China, omdat de aarde inmiddels onder de zon door is gedraaid en DUS is het daar later. De tijd van de dag wordt dus afgemeten aan de stand van de zon. En zo beschouwd is de tijd, die voortdurend verglijdt, niet meer dan het draaien van de aarde, waardoor de dag- en nachtzijde van onze planeet steeds achter elkaar aan jagen.
Er zijn ook prachtige foto’s vanuit de ruimte, waarin je scheiding tussen dag en nacht, de dageraad als een vlak van licht over de onbewolkte Sahara ziet trekken. Maar hoe komt het dan dat we ouder worden door het draaien van de aarde? Daarmee wordt toch alleen maar de tijd gemeten via de zonnestand, maar wat is de tijd zelf dan, afgezien van methodes om hem te meten? Ik weet het niet, het wezen van de tijd, maar mijn gevoel zegt, dat het alles met beweging te maken heeft. Per slot van rekening beweegt alles wat leeft en verslijt langzaam.

Hotel en zo

fàndiàn, 饭店 dat is het Chinese woord voor hotel, dat wil zeggen een groot hotel voor buitenlandse toeristen, zo’n hotel als wij hadden in Hong Kong, toen wij daar half april 2006 arriveerden. Je hoort: fan-tie-jèn, alle drie de lettergreepjes vrij snel uitgesproken op een soort strenge, bozige toon. Misschien eerder nog klinkend als fantjèn, waarbij de ‘t’ niet teveel mag spetteren, moet een zachte ‘t’ zijn. Dat zijn dus twee vierde tonen uit het Mandarijn achter elkaar, ook bekend als de snelle valtonen. Nu betekent de eerste lettergreep ‘fàn’ op zichzelf: gekookte rijst of maaltijd. En ‘diàn’ staat voor winkel, geen grote zaak, zoals een supermarkt, maar een middelgrote speciaalzaak. Letterlijk zegt de Chinees dus ‘eetwinkel’ als hij het over een groot hotel-restaurant heeft. En dan nu het schrijven. Wie de karakters wil begrijpen en vooral ook onthouden zal ze element voor element uit elkaar moeten halen en weer in elkaar zetten als legostenen. We beginnen vooraan, helemaal links. Het linkeronderdeel van het ‘fàn’-karakter ziet er zo uit: 饣. Het is eigenlijk de verkorte, abstracte versie van dit karakter: 食，dat de uitspraak ‘shì’ kent en voedsel betekent. 食 is hier verkort tot 饣om als radicaal te dienen, dat wil zeggen een linkerstukje van het karakter, dat in het algemeen de categorie van betekenissen aangeeft, waaronder datgene valt wat het gehele karakter aangeeft. De categorie is ‘ voedsel’. En dat 食- onderdeel kan weer nader ontleed worden in de betekenissen verzamelen (bovenkant) en rijst (onderkant). Kortom: verzamelde rijst is voedsel. Die voedselradicaal wordt nu tegen 反 opgeplakt. Dat karakter komt ook zelfstandig voor, laat pictografisch een hand 又 zien die tegen een steile klif leunt met als betekenis: omdraaien, zich verzetten tegen, in opstand komen. Het belangrijkste is echter de uitspraak: fǎn, dwz fan in een andere toon, maar wel fan. Die uitspraak geeft dus in de redeneertrant van de Chinese karakterontwerpers een aanwijzing over de uitspraak van het gehele karakter 饭. De linkerkant duidt dus de inhoudelijke categorie aan, waarin het gezochte woord moet vallen en het rechterdeel geeft een aanwijzing over de uitspraak. Het eindresultaat is: fàn met als betekenis maaltijd of gekookte rijst. Zo is het merendeel van de vele duizenden Chinese karakters opgebouwd. De tweede lettergreep ‘diàn’ 店laat qua afbeelding een schuur zien met een schoorsteentje op het dak en daaronder een staand streepje met een zijstreep 卜，gezet op een blokje 口. Dat blokje staat voor een mond en met de twee streepjes wordt een oud voorspellend orakelteken als barst in een bot weergegeven. Alles bij elkaar, zo leggen de Chinese schriftgeleerden komt het neer op een ‘waarzegger in een schuur’. Dat idee heeft zich in de loop van vele eeuwen ontwikkeld tot de betekenis ‘winkel’ . En naar een aanwijzing voor de uitspraak, de klank van het totaal kunnen we fluiten, want hoewel alle onderdelen ook als zelfstandige karakters voorkomen, komen ze nauwelijks in de buurt van de bedoelde uitspraak diàn. Mijn bron voor deze taalkundige informatie is, zoals eerder, Rick Harbaugh, ‘Chinese characters, A Genealogy and Dictionary’, Yale University Press, 1998, 18e druk. De foto boven toont de beide karakters van het woord ‘hotel’, door mij geschreven met mijn Chinese schrijfdoos, te zien op de achtergrond, om zo de te kleine druk te omzeilen.

Vliegveld

飞 (fēi) 机 (jī) 场 (chǎng)

Hallo,

Dit is het Chinese woord voor vliegveld of luchthaven. Zo klinkt het: feej-dzjie-tsjahang. Jammer genoeg krijg ik de karakters niet opgeblazen en inkten ze een beetje dicht. Als dat zo blijft, zal ik u niet meer aan de kop zeuren over karakters op deze manier.
In het eerste karakter zien Chinese, schrijvende mensen een vliegende vogel. Het karakter is sinds 1953 enigszins simpeler gemaakt.
Het tweede karakter is het algemene Chinese woord voor machine of apparaat. Als pictogram is het moeilijk uit te leggen, omdat de rechterkant van deze combinatie door een totaal ander onderdeel is vervangen in 1953. Een en twee samen: vliegmachine.
Het derde karakter laat aan de linkerkant het karakteronderdeel zien, dat wanneer het solo voorkomt ‘aarde, grond’ betekent. De vereenvoudiging van ’53 heeft aan de rechterkant het zonne-onderdeel 日 boven de kromme lijnen vervangen door twee nietszeggende streepjes. De rechterkant betekende als pictogram oorspronkelijk: het zonnetje schijnt met stralen door de wolken. Alles bij elkaar ziet men pictografisch: grond, door de zon beschenen. Dat leidt tot de huidige betekenis : open ruimte, open veld, veld. Alleen die uitspraak. Daarvoor hebben we in het westen geen enkel, maar dan ook geen enkel aanknopingspunt of een afleidingsmogelijkheid. Hier blijft ons enkel de geheugenoefening!
Mijn bron voor deze volstrekt overbodige taalkundige informatie, die geen hond zal lezen, omdat honden nu eenmaal niet kunnen lezen is het voortreffelijke boek van Rick Harbaugh, Chinese Characters, A Genealogy and Dictionary, 18e druk, 1998, uitgegeven door Yale University Press, New Haven, Connecticut, VS, ISBN 0-966-0750-0-5 en door de Han Lu uitgeverij in Taipei, Taiwan. Het boek is ook te raadplegen op http://www.zhongwen.com/. Uitgangspunt is steeds het niet vereenvoudigde, traditionele karakter. Ongeveer tweeduizend Chinese karakters zijn vereenvoudigd voor gebruik op het vasteland.